Yazar(lar): Av. Hatice Nur KALAN

Bilgi çağında yaşadığımız bu dönemde, bilgiye erişimin kolaylaşması aynı zamanda yanlış bilgiye maruz kalma riskini de artırmaktadır. Özellikle sosyal medya platformlarının hızlı iletişim olanakları, dezenformasyonun (yalan bilginin kasıtlı olarak yayılması) hızla yayılmasına olanak tanımaktadır. Bu yazıda dezenformasyonun temel yayılma yolları, bu süreçteki aktörler ve temel önleme stratejileri ele alınmaktadır.

1. Dezenformasyonun Kavramsal Çerçevesi

Dezenformasyonun sözlük tanımı “kamuoyunu etkilemek veya gerçeği gizlemek amacıyla kasıtlı olarak ve genellikle gizlice yayılan (söylenti yayma gibi) yalan bilgi” şeklindedir. [1] Bu aşamada dezenformasyon ile yanlış bilgilendirme (misinformation) ve kötü amaçlı bilgilendirme (malinformation) arasındaki ilişki ve farklılıklardan bahsetmek faydalı olacaktır.

a. Tanım ve Ayrım

• Dezenformasyon: Kasıtlı ve sistemli olarak yanlış bilgi üretme ve yaymaktır.
• Misinformasyon: Bilgi yanlışlığı içermekle birlikte, kasıt taşımayan hatalı içeriklerdir.
• Malinformasyon: Doğru bilginin zararlı niyetle bağlamından koparılarak kişisel çıkar için paylaşılmasıdır.[2]
  Bu ayrımlar, müdahale stratejilerinin oluşturulması, etkilerinin ölçülmesi ve uygulanması açısından önem taşımaktadırlar. Dezenformasyon, Misinformasyon ve Malinformasyon arasındaki ilişki basitçe aşağıdaki şekil ile özetlenebilir.

Şekil 1: Dezenformasyon Kümesi (EDAM, “Türkiye’de Dijital Okuryazarlık: Ekonomik, Güvenlik ve Dezenformatif Hususlara İlişkin Perspektifler”, 1/2023

2. Dezenformasyonun Yayılma Yolları

a. Sosyal Medya Platformları ve Algoritmik Filtreler

Facebook, Twitter/X, TikTok gibi platformlarda algoritmalar, kullanıcıya daha önce izledikleri içerikleri göz önüne alarak ilgi duyduğu içerikleri göstermeye eğilimlidir. Bu, yankı odaları (echo chambers) yaratır ve aynı tür dezenformasyonun tekrarlanarak pekişmesine neden olur.[3] Bu durum özellikle Çin’deki sosyal medya uygulamalarında yanlış bilginin yayılımı konusunda gözlemlenmiştir.

b. Bot Ağları ve Trol Fabrikaları

Botlar aracılığıyla üretilen içerikler, insan taklidiyle gerçek kullanıcıları etkileyebilmektedir. Özellikle seçim dönemlerinde bu tür içerikler hedefli bilgi kirliliği yaratarak siyasi tartışmayı etkilemekte ve hatta seçim sonuçlarına etkili olabilmektedir.[4]

c. Yankı Odaları ve Kutuplaşma

Yankı odaları bireylerin sadece kendi görüşleriyle uyumlu bilgiye erişmesini sağlarken, karşıt görüşleri dışlayarak bilgi balonları oluşturur. Bu yapı da dezenformasyonun sorgulanmadan kabul edilmesine yol açmaktadır.[5]

3. Yayılma Dinamiklerinde Aktörler

a. Devlet Aktörleri

Bazı devletler dış politikalarını desteklemek, iç muhalefeti bastırmak veya kamuoyunu manipüle etmek için dezenformasyon kampanyaları yürütebilmektedir.

b. Medya Kuruluşları ve Influencerlar

Geleneksel medya ve sosyal medya fenomenleri (influencer) geniş kitlelere ulaşma güçleri nedeniyle dezenformasyonun bilinçli veya bilinçsiz taşıyıcıları olmaktadır.

c. Yapay Zekâ Sistemleri ve AIGC

AI tarafından üretilen içerikler (AI Generated Content), sahte haberlerin inandırıcılığını artırmaktadır. Bu durum, özellikle Deepfake içeriklerle birleştiğinde büyük güvenlik riskleri yaratmaktadır.[6]

4. Önleme ve Müdahale Yöntemleri

a. Yapay Zekâ Destekli Algılama Sistemleri

Graph Neural Network (GNN), NLP ve transformer tabanlı sistemlerle haber içeriklerinin doğruluğu analiz edilmektedir. Bu konuda yapılan bilimsel araştırmalar, bu yöntemin dezenformasyon içeriğinin tespitinde diğer yöntemlere göre daha başarılı olduğunu göstermektedir.[7]

Türkiye’de de COVID-19 sürecinde sosyal medya üzerinden yayılan yanlış sağlık bilgileri ve aşı karşıtı dezenformasyon ciddi halk sağlığı sorunlarına neden olmuş ve toplumda aşıya olan şüpheci yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmuş ve can kayıplarına sebep olmuştur. TÜBİTAK destekli çalışmalar NLP teknikleriyle bu yayılımı analiz etmiş ve bilgisayar öğrenmesi yöntemleri ve BERTurk gibi transformerler yardımıyla, dezenformasyon içeren içeriklerin %75 üzeri bir doğrulukla tespit edilebildiği sonucuna ulaşılmıştır.[8]

b. Yasal Düzenlemeler ve Uluslararası İş birliği

• Avrupa Birliği'nin Dijital Hizmetler Yasası (DSA) 17 Şubat 2024 tarihi itibariyle tüm platformlara ve tüm üye ülkelerde uygulanır hale gelmiştir. Bu regülasyon platformlara şeffaflık ve raporlama yükümlülükleri getirerek sistemsel dezenformasyonu azaltmayı hedeflemektedir.

• Türkiye’de de Dezenformasyon Yasası 18 Ekim 2022 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yasaya göre kamuoyuna yanlış bilgi yayılması, ülkenin iç ve dış güvenliğine ilişkin olması, endişe korku ve panik yaratma niyetiyle yapılması ve kamu düzenini ve genel sağlığı bozacak şekilde olması unsurlarının gerçekleşmesi halinde “yanıltıcı bilgiyi alenen yayma” suçu işlenmiş olmakta ve fail üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılmaktadır.[9]

c. Dijital Okuryazarlık ve Kamu Farkındalığı

Toplumun haber kaynaklarını sorgulama, içerik doğrulama becerilerinin artırılması uzun vadeli olarak en etkili korunma mekanizmasıdır. Dezenformasyon ile etkili mücadele etmek isteyen devletler için en temel mesele bir yandan dezenformasyonun önüne geçmek diğer yandan da dezenformasyona dirençli toplumlar yaratmak ve bunları temel hak ve özgürlüklere dokunmadan gerçekleştirmektir. Bu açıdan demokratik ülkeler dezenformasyon kaynaklarına cezai yaptırımlar öngörmek yerine sosyal medya platformlarına sorumluluklar getirmiştir. AB ülkelerinde uygulamaya geçilen DSA (Digital Services Act) de bu prensip üzerine kurgulanmıştır. Bu düzenleme ile büyük dijital platformlar dezenformasyona karşı kendi öz denetimlerini gerçekleştirmekte, dezenformasyonun yayılması konusunda gerekli önlemleri almayan platformlara da ciddi idari para cezaları uygulanmaktadır.

Dijital okuryazarlığın güçlendirilmesi ve insanların doğru bilgiye ulaşabilmelerinin kolaylaştırılması, dezenformasyonla mücadelenin diğer ve en önemli ayağını oluşturmaktadır. Doğrulama yapan kişilerin (fact checker) güçlendirilmesi, yalan haberlerin tespit edilmesi ve medyada çoğulculuğun sağlanması bu anlamda önemli hedefler olarak ortaya çıkmaktadır.[10]

5. Geleceğe Yönelik Stratejiler

• Uluslararası Etik Standartlar: Dijital içeriklerin üretimi ve dağıtımı konusunda global etik kodlara ihtiyaç vardır.

• Şeffaf Platform Altyapıları: Kullanıcılara algoritmaların nasıl çalıştığına dair açıklamalar sunulmalıdır.

• Sivil Toplum Katılımı: Dezenformasyonla mücadelede sadece devlet değil, birey ve STK’ların da sorumluluğu ve katılımı sağlanmalıdır.

• Dijital Okuryazarlığın Arttırılması: Devletler vatandaşlarının dijital okuryazarlığın arttırılması ve doğru bilgiye ulaşma becerilerinin arttırılması yönünde adımlar atmalıdır.

6. Sonuç

Dezenformasyon dijital çağın en büyük sınavlarından biridir. Teknolojik, yasal ve toplumsal boyutlarıyla çok katmanlı bir sorun oluşturmaktadır. Bu nedenle çözüm yolları da çok boyutlu olmalı; yapay zekâ, hukuk, medya eğitimi ve etik perspektif bir arada düşünülmelidir. Fakat uzun vadede, dezenformasyonla mücadelede en etkili yöntem devletlerin vatandaşlarının dijital becerilerini arttırmaları ve doğru bilgiye ulaşma imkanlarını arttırmaları yönünde gerekli adımları atmaları olacaktır.

Kaynakça

[1]: EDAM, “Türkiye’de Dijital Okuryazarlık: Ekonomik, Güvenlik ve Dezenformatif Hususlara İlişkin Perspektifler”, 1/2023
[2]:Staats Beth, “Misinformation, Disinformation, Malinformation: What’s the Difference”, Minitex, 2/2021
[3]:Hao Xinyue, “Susceptible-infected diffusion of food safety opinion dissemination: Infrastructure-driven spread and behavior-embedded substance”, Expert Systems With Applications, Volume 295, January 2025
[4]:Gardner Richard, “Manufactured Diversity and Passing En Masse”, Dissertation, University of California
[5]:Sekwenz Marie-Therese, “The Digital Services Act: Online Risks, Transparency and Data Access”, TUDelft, 2025
[6]:Khan Hikmat, “Identifying artificial intelligence-generated content using the DistilBERT transformer and NLP Techniques”, Scientific Reports, 2025
[7]:Rai Vandana, “Attention Mechanism in Graph Nural Networks for Fake News Detection: A Critical Review and Open İssues”, IJEASM, Şubat 2024
[8]:Sarı Semih, “Vaccine hesitancy in Türkiye: A natural language processing study on social media”, Turkis Journal Of Electrical Engineering and Computer Sciences, Vol 33 (2025)
[9]:Oymak Hasan, “Kamuoyunda Dezenfarmasyon Yasası Olarak Bilinen 7418 Sayılı Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun Getirdikleri”, Ankara Hacı Bayram Üniversitesi İletiim Fakültesi Dergisi, Sayı:13, 2022 Güz
[10]:EDAM, “Türkiye’de Dijital Okuryazarlık: Ekonomik, Güvenlik ve Dezenformatif Hususlara İlişkin Perspektifler”, 1/2023