Dijital oyunlar, oyuncuların oyun ihtiyacını karşılamakla birlikte dijital risklerle karşı karşıya kalmalarına da neden olabilmektedir. Dolayısıyla çocukların ve gençlerin güvenli bir şekilde dijital oyunları deneyimlemeleri, büyük ölçüde olası tehdit ve risklerden korunmalarıyla mümkün olabilir. Bu bağlamda ebeveynlerin, eğitimcilerin ve özellikle çocukların ve gençlerin dijital oyunlardan kaynaklı risklere karşı önlem alabilmeleri ve bu risklerle başa çıkabilmeleri kritik öneme sahiptir.

Dijital oyunların oyuncuda başarma isteği uyandırma, rekabet oluşturma, sosyalleşme imkânı sağlama, oyuna dalma ve kolay erişim imkânı sağlama gibi özellikleri, çocuklar ve gençler için cazip hale gelmekte ve daha çok oyun oynamalarına neden olmaktadır. Dijital oyunların el göz koordinasyonu, uzamsal beceri, hayal gücü, matematiksel düşünme, kavram öğrenme ve özgüveni geliştirme, yorgunluğu ve stresi azaltma gibi olumlu katkıları olabileceği ileri sürülmektedir. Öte yandan hareketsizlik, asosyallik ve bağımlılık gibi olumsuz etkilere neden olabileceğini ortaya koyan araştırmalar da mevcuttur. Hatta bazen çocukların bu olumsuz etkilere yoğun bir şekilde maruz kalmaları, kendilerine veya çevrelerine zarar vermelerine sebep olabilmektedir. Dolayısıyla dijital oyunların olumsuz yönlerini minimize ederek ve oluşturduğu riskleri ortadan kaldırarak çocukların ve gençlerin gelişimine katkı sağlayacak şekilde güvenli bir oyun ortamı oluşturmak kritik öneme sahiptir.

Dijital Oyunların Oluşturduğu Tehditler ve Riskler

Dijital oyunlar eğlenceli bir ortam sunmakla birlikte siber zorbalık, oltalama (phishing), dolandırıcılık ve hırsızlık gibi tehditler oluşturmaktadır. Ayrıca dijital oyunlar; cinsel istismar, gizlilik ihlalleri, çevrimiçi ortamda iletişim kurup gerçek ortamda temasa geçme ve dijital ortamda sunulan gerçek dışı teklifler gibi tehditleri de içerisinde barındırmaktadır. Bu tehditleri ortadan kaldırmak ve risklere karşı çocukları ve gençleri korumak için öncelikle oyun tercihinin doğru bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bu aşamada oyunun içeriğinin ve yaşa uygunluğunun kontrol edilmesinin yanı sıra tercih edilen oyun sağlayıcısının güvenilir olmasına da dikkat edilmelidir. Çocukların ve gençlerin dijital oyun tercihlerinde yaş etiketlerine uymaları, güvenilir oyun sağlayıcılarını tercih etmeleri ve lisanssız oyunlardan uzak durmaları dijital oyun tercihinden kaynaklı riskleri önemli ölçüde ortadan kaldırabilir. Ayrıca zararlı yazılımlardan kurtulmak için en iyi çözüm güncel bir antivirüs yazılımı kullanmaktır. Çocukların ve gençlerin dijital oyun deneyimlerini sağlıklı hale getirmek ve onları risklere karşı korumak için önemli olan bir diğer husus ebeveyn yönetim araçlarını kullanmak ve internet servis sağlayıcıları tarafından sunulan filtreleri (ör. aile filtresi, çocuk filtresi) aktif hale getirmektir.

Çocukların ve gençlerin güvenli oyun oynamalarını ve risklere maruz kalmamalarını sağlayacak unsurlardan belki de en önemlisi dijital ebeveynliktir. Dijital ebeveynlik, ebeveynlerin dijital teknolojileri etkili ve verimli kullanabilmeleri, teknolojinin sahip olduğu potansiyelin ve risklerin farkında olmaları, kişisel haklara gerçekte olduğu gibi dijital ortamda da saygı duymaları ve bu konuda çocuklarına rehberlik yapabilmeleridir. Teknolojik aygıtları ve interneti bilinçli kullanmayan, dijital okuryazarlık becerisini kazanmayan veya dijital oyunları uygun ve dengeli bir şekilde kullanmayan çocukların risklere maruz kalma ihtimali yükselmektedir.
Dijital oyunlarda geçirilen süreden ziyade ilgili oyunların çocuk veya gençlerin davranışlarında ve alışkanlıklarında olumsuz etki oluşturup oluşturmadığına odaklanmak gerekebilir. Oyunun içerik anlamında uygunluğu, oyuncunun sorumluluk alma becerisi ve hassasiyeti, sosyal etkileşimi, ebeveynlerine olan güveni, öz kontrol becerisi, özsaygısı, özgüveni ve kişilik yapısının oluşacak etkide belirleyici faktörler olabileceği söylenebilir. Dolayısıyla bu süreçte ebeveynlerin süre kısıtlaması ve içerik kısıtlaması gibi önlemler alması veya aşırı oyun oynamaya engel olmasının yanı sıra çocuklarını gözlemlemesi de kritik öneme sahiptir.

DSÖ (2020), aşağıdaki davranışların aşırı oyun oynamanın işaretleri olabileceğini ileri sürmektedir:

• Öğrencilerin okulla ilgili sorumluluklarına odaklanmamaları veya ilgili görevleri tamamlamamaları
• Kişinin aile üyeleriyle veya akranlarıyla ilişkilerinin olumsuz etkilenmesi
• Oyun oynamanın yemek yeme, uyuma, kişisel bakım ve egzersizin önüne geçmesi
• Oyunu bırakması istendiğinde kişinin ruh hali ve kendini kontrol etme açısından önemli değişiklikler gözlemlenmesi (ör. saldırganlık)
  Özellikle gerçek ile sanal ayrımının yapılamadığı gelişim döneminde olan çocuklar, dijital oyunlarda deneyimledikleri birtakım eylemleri (şiddet, yüksek bir yerden atlama, vb.) gerçek hayatta uygulama davranışını sergileyebilirler. Burada her ne kadar pedagojik olarak bir yaş döneminden bahsetmek mümkün olsa da (0 ile 5-6 yaş), ayırt etme becerisi daha erken veya daha geç yaşlarda da kazanılabilmektedir. Dolayısıyla ebeveynlerin çocukların davranışlarını gözlemlemeleri, teyit amaçlı sorular sorarak ilgili davranışı kazanıp kazanmadıklarını öğrenmeye çalışmaları gerekmektedir.

Dijital oyunların aşırı kullanımı sonucunda bazı sağlık sorunları baş gösterebilir. DSÖ (2020) tarafından yayınlanan raporda, aşırı ekran kullanımı veya oyun oynamanın fiziksel aktivitenin yerini alması, uyku bozuklukları (yeterince uyumama, gece yerine gündüz uyuma vb.), baş ve boyun ağrıları gibi sağlık riskleriyle ilişkili olabileceği belirtilmektedir. Dijital oyunlara son yıllarda sanal gerçeklik teknolojisinin de dahil olması, oyuncuların özellikle baş ve boyun bölgelerinde bir takım fiziksel ve nörolojik rahatsızlıklara sebep olabileceği iddiası daha çok tartışılmaya başlanmıştır. Sanal gerçeklik aygıtlarıyla oyun deneyimi yaşayan oyuncuların tümüyle kendilerini sanal ortamda hissetmesi ve gerçek ortamdan zihinsel olarak soyutlanması, görme ve denge sorunlarına yol açabilir. Olası risklerden kaçınmak amacıyla gençlerin bu tür sanal gerçeklik oyunlarını uzun süreli oynamaması ve çocukların ise temkinli yaklaşması gerekmektedir. Ayrıca yorgun, uykusuz, stres, kaygı, soğuk algınlığı, grip, baş ağrısı, migren, görme sorunu veya kulak ağrısı gibi belirtileri yaşayan çocuk veya gençlerin sanal gerçeklik başlıklarını kullanmaması önerilmektedir.

Sonuç ve Öneriler

Dijital oyun deneyimini olası tehditlerden ve risklerden arındırarak ortaya çıkabilecek ekonomik, sosyal veya psikolojik zararların önüne geçebilmek, ebeveyn, çocuk ve eğitimcilerin iş birliğiyle mümkün olabilir. Bu iş birliği dijital ebeveynlik, dijital okuryazarlık, teknik önlemler, ilgi, farkındalık ve bilinçlendirmeyle gerçekleştirilebilir. Türkiye’de son yıllarda dijital okuryazarlığı geliştirmeye yönelik eğitim politikalarının benimsenmesi, ilgili kurumların, oyun geliştiricilerinin ve özel kuruluşların bu yönde ürettiği içerikler, hizmetler ve paylaşımlar olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca dijital oyunların çocukların gelişimine katkı sağlayabilmesi ve çocukların doğru oyun içeriğiyle etkileşime girebilmesinde, çocuğun kendi dijital okuryazarlık becerilerinin yanı sıra öğretmen ve ebeveynlerin dijital okuryazarlık becerileri de kritik öneme sahiptir.

Ebeveynlere Öneriler

Ebeveynlerin, dijital oyun oynayan çocuklarına karşı otoriter (teknolojiyi kullandırmayan veya kuralları kendi koyan) olmak yerine demokratik (karşılıklı kural belirleyen) bir tutum sergilemesi ve gerektiğinde kuralları esnetmesi, tümüyle yasaklamak veya tamamen serbest bırakmaktan daha etkili olacağı düşünülmektedir. Ebeveynler, çocukları oyun oynadıkları esnada onları uyarmak veya hatırlatma yapmak durumunda kaldıklarında, bunu doğru iletişim kurarak yapmaları ve oyundan çocukların kendilerinin çıkmalarını sağlamaları ve gerekirse bu işlem için ek süre vermeleri önemlidir. Aksi takdirde oyunu kesintiye uğrayacak olan çocukta, yoksunluk hissinden kaynaklı üzüntü, endişe ve stres ortaya çıkabilir. Ayrıca dijital oyunlardaki her olayın gerçek hayatta aynı sonucu vermediği bilinciyle oyun oynaması sağlanmalıdır. Çocuklara gerçek ile sanalın farklı olduğu anlatılmalıdır.

Son yıllarda çocuklar ve gençler oyun oynamanın yanı sıra oyun videolarını izlemeye de ilgi göstermektedirler. Dolayısıyla oyun oynamak kadar oyun videolarını izleme üzerinde de durulması gerekir. Bu sebeple oyunların kurulu olduğu cihazlarda sınırlamaya yönelik alınacak önlemlerin yanı sıra özellikle Youtube uygulamasının aktif olarak kullanıldığı TV’lerde “Kısıtlı Mod” un açık olması önerilmektedir.

Çocukların dijital oyunları daha sağlıklı, dengeli ve güvenli bir şekilde kullanmalarına yardımcı olmak amacıyla çocuk ile ebeveyn arasında sözleşme (Örnek sözleşme için DİJİTAL OYUNLAR -1: Araçlar, Metodolojiler, Uygulamalar ve Öneriler Kitabı, Sayfa 578) imzalanabilir. Ayrıca şu önerilerin dikkate alınması önemli görülmektedir:

• Antivirüs yazılımı kullanılmalı ve güncel tutulmalı.
• Ebeveyn kontrol yazılımları kullanılmalı ve gizlilik ayarları yapılmalıdır.
• Mobil oyunlarda oyun içi satın alma bir tercihtir. Her aile sahip olduğu koşullar bağlamında ve çocuklarla konuşarak, onları ikna ederek karar vermelidir. Ancak çocuğun kredi kartı bilgilerine erişmesine veya kullanmasına izin vermemelidir.
• Çocuğun yaşına, ilgi ve kişiliğine uygun oyun oynaması sağlanmalı ve bu konuda çocukla iş birliği yapılmalıdır.
• Çocuğun ufkunu geliştirecek oyunlar bulmalarına yardımcı olunmalıdır.
• Oyun geliştiricilerinin ebeveynlere öneriler içeren kılavuzları incelenmelidir.
• Gündelik yaşamı ve sorumlulukları aksatmayacak şekilde çocukların ve gençlerin dijital oyun oynamalarına fırsat verilmesi önerilmektedir.
• Çocukların ortak yaşam alanında (ör. oturma odası) oyun oynamaları sağlanmalıdır.
• Çocuklarından, kendi oyun dünyalarını göstermelerini ve o ortamlarda gezdirmelerini istemek etkili bir yöntem olabilir.
• Çocuğun oynadığı oyunu anlatması sağlanabilir.
• Ebeveynler, ekran karşısında geçirdikleri süreyi makul seviyede tutmalılar.
• Çocuklar dijital oyun oynarken, telefonu veya tableti elinden çekmemeli veya anında oyunu kapatması konusunda baskı yapmamalı ve doğru iletişim kurulmalıdır.
• Çocuğa güvenmeli ve çocukla beraber oyun oynamalı, böylece çocuğun kiminle iletişim kurduğu öğrenilebilir.
• Siber suçlular, zorbalık, kişisel bilgi paylaşımı konusunda çocukla açık ve dürüstçe konuşulmalı, kişisel bilgi paylaşılmaması gerektiği konusunda uyarılmalı ve neden paylaşılmaması gerektiği anlatılmalıdır.
• Çocukların oyun platformlarında veya oyun forumlarında tanıştıkları kişilerin sahte olabileceği ihtimalini düşünmeleri sağlanmalıdır.
• Oyun içerisinde çocukları rahatsız eden, zorbalık yapan kişiler olabilir. Bu durumda çocukların bu kişileri ebeveynleriyle paylaşması gerektiği öğretilmelidir.
  Çocuklara ve Gençlere Öneriler
• Antivirüs yazılımı ve aktif güvenlik duvarı olmayan cihazlarda oyun oynanmamalı.
• Yalnızca doğru kaynaklardan satın alınan ve/veya lisanslı oyunlar oynanmalı.
• Oyunların korsan kopyaları indirilmemeli.
• Oyun geliştiricilerinin kullanıcılara öneriler içeren kılavuzları incelenmelidir.
• Kullanıcı adları, oyun etiketleri (gamertags) veya hesap adları kişisel bilgi içermemeli (adı soyadı, doğum yılı, il, okul vs.).
• Güçlü şifreler oluşturulmalı (her türden karakter içermeli: büyük ve küçük harf, rakam, noktalama işareti, özel karakter).
• Oyun güncellemeleri takip edilmeli ve kurulmalıdır.
• Dijital oyunlar, sorumlulukları (beslenmek, uyumak, kişisel temizlik, ödev yapmak, kitap okumak, sosyal etkileşim vb.) aksatmayacak şekilde oynanmalıdır.
• Yaşa uygun olmayan riskli oyunlar indirilmemeli ve oynanmamalıdır.
• Oyun deneyimlerini video yoluyla paylaşan her Youtube kanalına üye olmamalı ve bu konuda ebeveynlerden destek alınmalıdır.
• Bir çevrimiçi oyunda siber zorbalığa maruz kalındığında (tehdit, cinsel içerikli mesajlar, oyundaki unsurlarla ilgili vaatler (puan, altın, vs.)) vakit kaybetmeden bu durum aile bireyleriyle paylaşılmalıdır.
• Herhangi bir rahatsız edici mesajla karşılaşıldığında ekran görüntüsü alınıp oyun yöneticisiyle paylaşılmalıdır, rahatsız eden oyuncular engellenmeli ve ebeveynlerle paylaşılmalıdır.
• Oynanan oyunlarla ilgili olarak bir başkası tarafından teklif, tehdit vb. içerikli bir e-mail veya oyun içi mesaj alındığında vakit kaybetmeden silmeli ve engellemeli ya da aile bireylerine haber verilmelidir.
• Dijital oyunlarda yabancı oyuncuların cinsiyeti, rumuzu, avatarı, fotoğrafının vs. sahte olabileceği ve onlara güvenilmemesi gerektiği unutulmamalıdır.
• Her oyuncunun gerçek anlamda dijital vatandaşlığın (yasal ve etik davranmak) gerektirdiği gibi davranmayabileceği göz ardı edilmemeli ve dolayısıyla yabancı oyunculara sürekli olarak şüpheyle bakılmalıdır.
• E-mail yoluyla veya oyun içi mesaj yoluyla arkadaşlık isteği veya oyunla ilgili sanal eşya kazanma vaadi içeren linkler, oyun hesabını ele geçirmeye yönelik bir girişim olabilir. Dolayısıyla anında bu linkler silinmeli ve ilgili kullanıcılar engellenmelidir.
• Ses maskeleme teknolojisinin farkında olunmalı. Bazı oyuncuların maske kullanarak asıl seslerini gizleyebildikleri unutulmamalıdır.
• Diğer oyuncularla herhangi kişisel bir bilgi paylaşılmamalıdır.
• Parola, e-posta, ev adresi, yaş gibi kişisel bilgiler paylaşılmamalı.
• Yardım etme bahanesiyle gönderilen ve aslında virüs içeren hileli dosyalara karşı dikkatli olunmalıdır.
• Kişisel bilgi ve hesapları silmeden oyun konsolu, bilgisayar veya mobil aygıtlar elden çıkarılmamalı (cihaz yenileme, satma vb.)

Eğitimcilere Öneriler

• Öğrencilerin dijital okuryazarlık becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmak.
• Dijital dünyada dijital vatandaşlık bilinciyle hareket etmelerinin önemini kavramalarını sağlamak.
• Sınıf veya okul içerisinde sosyotelizm yapmamak
• Öğrenciler farklı davranışlar sergilediğinde, arkadaşlarıyla ve öğretmenlerle iletişim kurmayı kestiğinde, bu davranışların sebebinin çevrimiçi dijital oyunlarda karşılaştığı zorbalık olabileceği göz ardı edilmemelidir. Öğretmenlerin bu konuda iyi bir gözlemci olması önemlidir.
• Öğrenciler, dijital oyunların riskleri ve dijital oyun bağımlılığının neden olabileceği olumsuz sonuçlar hakkında bilinçlendirilmelidir.
• Okulda ve sınıfta, dijital oyunların içerdiği riskler, siber zorbalık, bağımlılık gibi olumsuz yönlerine ilişkin bilgilendirici afişler bulundurmak ve gerektiğinde güncellemek. Okulun resmi sosyal medya hesaplarında konuya ilişkin hem öğrencilere hem de ebeveynlere bilgilendirici paylaşımlarda bulunmak.
• Çocuklara ve gençlere siber zorbalık yapmamaları gerektiği öğretilmelidir.
• Dijital oyun başvuru araçları ve platformları takip edilmelidir.
  Sonuç olarak, dijital oyunlar çocuk ve gençlerin oyun ihtiyacını karşılamak ve eğlenceli bir ortam sunmakla birlikte çok sayıda tehdit ve riski içerisinde barındırmaktadır. Risk ve tehditlerden korunabilmek için ebeveynlerin öncelikle dijital ebeveynlik becerilerini geliştirmeleri ve dijital güvenlik bağlamında antivirüs yazılımları, ebeveyn denetim araçları, erişim izinleri, internet filtreleri, oyun içi satın almayı yönetme gibi teknolojik önlemler almaları gerekmektedir. Unutulmamalıdır ki dijital güvenlik, çocukların sahip olduğu bir haktır. Dolayısıyla toplumlara düşen görev, bu hakkı korumak için gerekli önlemleri almak, çocuklara destek olmak, onları bilinçlendirmek, dijital okuryazarlık becerilerini geliştirmek ve sonuç olarak güvenlik riskini ortadan kaldıracak her türlü çözümü hayata geçirerek dijital oyun oynama deneyimlerini güvenli hale getirmektir.