İçinde bulunduğumuz yüzyılda, teknolojinin gelişimi ile beraber kişilerin oyun oynama araç/gereçleri ve pratikleri de değişti. Dijital oyunlar yediden yetmişe pek çok kişiyi etkisi altına alırken; dijital oyun bağımlılığı gibi kavramlar da dikkat çekmeye başladı. Peki bağımlılık deyince ne anlamamız gerekiyor? VandenBos (2015) bağımlılığı, alkol veya diğer maddelere psikolojik ve/veya fiziksel olarak bağlı olma durumu olarak tanımlamaktadır. Genellikle madde bağlılığına eş anlamlı olarak kullanılsa da seks, internet, kumar gibi davranışsal bağımlılıkları da içermektedir. Bu bağlamda davranışsal bağımlılığın ne olduğu gündeme gelmektedir. DSM 5’e göre davranışsal bağımlılık madde bağımlılığına benzer özellikler gösteren ancak herhangi bir madde kullanımı sonucu ortaya çıkmayan, seks, kumar, oyun, alışveriş bağımlılığı gibi türleri olan tekrarlayıcı davranışlar olarak nitelendirilmektedir (APA, 2013). Dijital oyun bağımlılığı davranışsal bağımlılık türlerinden biridir. Dijital oyun bağımlılığı; bilgisayar ve video oyunlarının, sosyal ve duygusal problemlere yol açmasına rağmen, oyun oynayan birey tarafından kontrol edilemeyen bir biçimde, takıntılı ve aşırı bir biçimde kullanımı olarak tanımlanmaktadır (Lemmens, Valkenburg ve Peter, 2009).

Yukarıdaki tanımalardan anlaşılacağı üzere, dijital oyunların kendisi bir sorun olmamakla birlikte; önemli olan dijital oyun bağımlılığına neden olan faktörlerin farkında olarak bunları ortadan kaldırmaktır. Oyunların sahip olduğu pek çok özellik, sorunlu kullanımlarına hatta bağımlılık yaratmalarına bir açıklama getirmektedir. Oyun içi etkileşim ve sosyalleşme imkanı, oyunun gerçekçi kurgusu, oyunda yer alan ödüller, oyunun sınırsız olması, başarma duygusu bunlara örnek olarak verilebilir (King ve Delfabbro, 2019). Ancak oyunla ilgili özellikler risk faktörlerinin yalnızca bir kısmını oluşturmakta, Şekil 1’de özetlendiği üzere, pek çok faktör dijital oyun bağımlılığına neden olabilmektedir.

Şekil 1: Çevrimiçi Oyunlara Bağımlılık Riskini Arttıran Etmenler (Torres-Rodriguez, Griffiths ve Carbonell, 2017)

Dijital oyun bağımlılığı ciddiye alınması gereken ve pek çok olumsuz sonucu bulunan bir problem olarak görülmektedir (Kuss ve Griffiths, 2012). Dijital oyun bağımlılığının sağlık üzerine etkileri ve neden olabileceği diğer problemler Şekil 2’de özetlenmiştir.

Şekil 2: Aşırı Oyun Oynamanın Sağlık Üzerindeki Etkileri (Lee, Lee ve Choo, 2016’dan çevrilerek uyarlanmıştır)

Bağımlılığın tüm türlerinde olduğu gibi, dijital oyun bağımlılığı konusunda da, bağımlılık oluşmadan önce önleyici tedbirler alınması gerekmektedir. Çünkü bağımlığın önlenmesi, tedavi edilmesinden çok daha kolay olmakta ve daha az maliyet gerektirmektedir. Bağımlılıkla mücadele ederken genel olarak üç tür önleme olduğu belirtilmektedir: (1) birincil, (2) ikincil ve (3) üçüncül önleme. Birincil önlemede amaç, belli bir sorundan (örn., dijital oyun bağımlılığı) etkilenme durumu olan tüm bireylere, sorunla ilgili temel eğitim verilmesidir. İkincil önlemede hedeflenen, risk altında bulunan bireylere ulaşarak, birincil önlemede olduğu gibi bu kişileri bilgilendirmektedir. Son olarak üçüncül önlemede sorunlu davranıştan muzdarip olan kişilere (örn., dijital oyun bağımlılığı olan bireyler) ulaşılmakta, sorunlu davranışın durdurulması ve gelecekteki tekrarının önüne geçilmesi amaçlanmaktadır. Üçüncül önleme, duygusal ve davranışsal ögelerin kullanıldığı psikolojik bir tedavi yöntemi olarak da nitelendirilebilir (Young ve de Abreu, 2017). Bu bağlamda, dijital oyun bağımlılığı konusunda bilinçlenmek ve farkındalığın artması bireysel ve toplumsal refahın artmasını da sağlayacaktır.

Dijital oyun bağımlılığının tedavisinde Bilişsel Davranışçı Terapi, aile terapisi gibi yöntemlerden de yararlanılmaktadır. Benimsenen tedavi yöntemi her ne olursa olsun amaç; oyun ve ilişkili diğer aktiviteler hakkında kişiye kontrolünün geri verilmesi (King ve Delfabbro, 2019) ve sosyal etkinlikler ve gerçek hayatta yapılan etkinliklerin artırılıp, çevrimiçi etkinliklerin azaltılması yoluyla prososyal becerilerin kişiye kazandırılması (Griffiths ve Meredith, 2009) olarak ifade edilmektedir. Terapist oyunu kişi için bu kadar ödüllendirici yapan etmenin ne olduğunu anlamaya çalışarak sürece başlamalıdır (King ve Delfabbro, 2019). Ayrıca kişiye etkili problem çözme yöntemlerinin, iletişim becerilerinin ve sosyal becerilerin kazandırılması, kişinin özgüveninin ve benlik saygısının artırılması sağlanmalıdır (Young, 2009). Bu yöntemlerin dijital oyun bağımlılığı tedavisinde etkili olabileceği belirtilmektedir.

Çocuklarının dijital oyun bağımlılığı için risk altında olup olmadığını değerlendirmek isteyen ebeveynler birtakım sorular sorarak işe başlayabilirler: (1) çocuk neredeyse her gün oyun oynuyor mu? (2) günlük oyunda geçirdiği süre uzun mu? Örneğin oyunda 3-4 saat geçiriyor mu? (3) oyun oynama amacı uyarılma ya da sarhoşluk yaşayıp kendinden geçme şeklinde mi? (4) oyun oynamadığı zamanlarda huzursuz, endişeli, gergin vb. oluyor mu? (5) sosyal ve sportif etkinliklerden oyun nedeniyle feragat ediyor mu? (6) sorumluluklarını (örn., ev ödevlerini) yerine getirmek yerine oyun oynuyor mu? (7) oyun oynama durumunu kontrol etmeye çalışıyor ancak başaramıyor mu? Eğer bu sorulardan dördünden fazlasına evet cevabı veriliyor ise, çocuklarının oyun oynaması ile ilgili endişelenebilir ve harekete geçebilirler (Griffiths, 2003). Çocuk ve gençleri dijital oyun bağımlılığı riskinden korumak amacıyla, okulda sosyal ve sportif etkinliklerin planlanması ve gençlerin yeteneklerini keşfedebilecekleri olanaklar yaratılması da gerekmektedir (Aydın ve Sarı, 2011). Tüm bunlara ek olarak dijital oyun bağımlılığı riski varsa bir uzmandan destek alınması, sorunun büyümesini engelleyecek ve sürecin başarıyla yürütülmesini sağlayacaktır.

Oyun oynayan çocuk ve gençlerin, dijital oyun bağımlığı riski ile karşı karşıya bulunduklarında atmaları gereken birtakım adımlar bulunmaktadır: (1) oyunları bilgisayarınızdan kaldırın, (2) oyunlarla ilgili hesaplarınızı silin ve abone olduğunuz uygulamalardan aboneliğinizi kaldırın, (3) oyun konsollarını satın ya da bir başkasına hediye edin (Olle ve Westcott, 2018). Oyun oynadığınız sürenin aşırı olmasını engellemek amacıyla bir kronometre tutun ve günlük sınırınızı aştığınızda oyunu kapatın (Price, 2011). Düşüncelerinizi izlemeyi öğrenin, bağımlılığı tetikleyen duygu ve davranışlarınızı keşfedin, sorun çözme becerilerinizi geliştirin, zamanınızı iyi yönetin, kendinizi oyunlarla ilgili kandırmayın, kendinize iyi davranmaya çalışın, ne istediğinizi bilin ve net amaçlar oluşturun, gerçek dünya ile sanal dünyayı bütünleştirin ve sanal dünyayı sağlıklı bir şekilde kullanın, nüks durumu yaşamamak için dikkatli olun (Ögel, 2012). Sorunla kendi başınıza mücadele etmek yerine, güvendiğiniz bir yetişkinden destek alın.

Tüm bu aktarılan göstermektedir ki, dijital oyunlar yediden yetmişe pek çok kişinin eğlence ihtiyacını karşılarken, dijital oyun bağımlılığı pek çok olumsuz sonucun görülmesine neden olmaktadır. İçimizdeki çocuğun spontanlık ve oyun ihtiyacını karşılarken, dijital oyun bağımlılığının prangalarına takılmamak dileğiyle...