Yeni medyanın en önemli alanlarından olan sosyal medya platformlarında, kullanıcıların yazılı, görsel, işitsel, video ve canlı yayın gibi çeşitli formatlarda içerik oluşturup paylaşma imkânı enformasyonun çoğalmasına sebep olmuştur. Bu durum dijital ortamlarda her türden bilginin artmasını sağlarken, ulaşılan bilgilerin, haberlerin ve sair içeriklerin gerçekliği, doğruluğu, üretilme amacı, kaynakların güvenilirliği ve kitleleri nasıl etkilediği çözümlenmesi gereken önemli bir konudur.

Dijital medya ortamları, bilgiye ulaşmayı bir yandan kolaylaştırırken, diğer yandan da bilgi bozukluğunun, bilgi karmaşasının ve bilgi kirliliğinin muazzam derecede artmasına yol açmıştır. Kullanım oranları göz önünde bulundurulduğunda, bu artıştaki en büyük pay şüphesiz sosyal medya mecralarınındır.

Haber ve haberi oluşturan bilgi, ekleme-çıkarma yapılabilen, gündem belirleme işlevi bulunan, çerçeveleme oluşturabilen incelikle kurgulanmış bir anlatıdır. Kitlelerin duygu, düşünce, davranış ve inanç kalıplarını etkileyebilen, kitleleri harekete geçiren ve yönlendiren son derece önemli bir iletişim çıktısıdır. Haber gerçeği bir kurgu içerisinde anlatır.

Geleneksel medya araçlarında haber, gazetecilik ilkelerine göre hazırlanır, denetime tabidir ve kaynağı bellidir. Fakat sosyal medya ortamlarının yapısı gereği her birey içerik üretebildiğinden bilginin güvenilir bir kaynağı bulunmaz. Her birey kendi medya kanalını oluşturabilir, her birey kendi ideolojisi ve amaçları doğrultusunda bilgi yayınlayıp, paylaşabilir.

Bu durum sebebi ile bilgi-haber bilhassa sosyal medya ortamlarında kirletilmeye, manipüle edilmeye, zihinsel karmaşa-bulanıklık oluşturmaya, kitleleri yönlendirmeye, nefret söylemlerine ve provokasyona son derece açık ve elverişlidir.

Sosyal medya mecralarında doğruluk kontrolünün yapılmaması, bireylerin eleştirel bakış açısına sahip olmaması, erişilen bilgi ve haber kaynaklarının belirsiz olması ve algoritmaların kişileri çerçevelenmiş enformatik alanlara hapsetmesi gibi nedenler kirletilmiş, manipüle edilmiş bilgi ve haber içeriklerine maruz kalma oranlarını da artırmaktadır. Bu sebeple bilgi karmaşası içeren haberlerin ve sair içeriklerin bireylere olan etkisi ve bireylerin karar verme süreçlerinin bilinmesi konunun çözümlenmesi açısından faydalı olacaktır.

Tutumları Belirleyen Etkenler ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

Yalan Habere Karşı Tutum ve Davranışlar Araştırması"nda üç üniversiteden öğrencilerin, sosyal medyada maruz kaldıkları haber ve bilgi karşısındaki davranışları, yalan habere karşı karar verme süreçlerinin nasıl işlediği ve yaşanan süreçler değerlendirilmiştir.

Buna göre, öğrenciler habere çoğunlukla sosyal medyadan ulaşmaktadır. Habere ulaşmada ilk sırada Instagram gelirken (%54), ikinci sırada Youtube (%42,6), daha sonra Facebook (%42,2) ve Twitter (%38,7) yer almaktadır. Sosyal medya kullanım oranı geleneksel medya kullanım oranından daha yüksektir.

Bir diğer önemli çıktı, fotoğraf ve video gibi görsel içerikli bilgilerin, yazılı metne göre daha çok doğru kabul edilmesidir. Fotoğraflı ve videolu içerikler daha inandırıcı bulunmakta ve şüphe uyandırmamaktadır. Bu durum dijital ortamlarda bulunan görsel içeriklerin bilgi kirliliğini artırmada daha etkili olduğunu, dezenformasyonla mücadelede, görsel içerikli bilgi ve haberlere çok daha dikkatli yaklaşılması gerektiğini göstermektedir.

Öğrenciler karşılaştıkları yalan haber ve bilgi içeriklerinin daha çok propaganda ve manipülasyon amaçlı olduğunu, ikinci sırada reklam amaçlı bilgilerin geldiğini söylemişlerdir. Katılımcılar, parodi ve mizah amaçlı yalan haber içeriklerini, yalan olma ihtimali en düşük haberler olarak görmektedir. Bu durum, yalanın ve bilgi kirliliğinin, parodi, mizah ve eğlence yoluyla, yani masum gibi gösterilerek dezenformasyon yayabilme tehlikesini beraberinde getirmektedir. “Mizah” kılıfı altında gülüp geçilen içeriklerin, kitlelere aslında neyi empoze etmeye çalıştığı özellikle sorgulanmalıdır. Çünkü mizah da olsa, bir konu hakkında verilen bilgi, kitleleri o veya bu şekilde etkileyecek, düşünce ve inançları yumuşak ve eğlenceli bir yolla kolayca yönlendirecektir. Üstelik gerçek ortaya çıktıktan sonra, mizah ile yayılan yalanlar, kendisini kolayca temize çekme imkanı bulabilecektir, çünkü dezenformasyonu mizah-parodi yoluyla yapmıştır, doğruluk-gerçeklik gibi amaçlar zaten eğlence amacının çok gerisinde bırakılmıştır.

Bir diğer sonuca göre kişi, kurum, muhabir, site gibi haberin kaynakları habere ve bilgiye güven duygusunu etkilemekte ilk sırada gelmektedir. Sosyal medyanın isteyen her bireye muhabir gibi davranma imkanı verebildiği unutulmamalıdır. Olay yerine giden, fotoğraf çekerek paylaşım yapan, bir konu hakkında açıklayıcı metinler yazan veya konuşmalar yapan herkesin amacının gerçek ve güvenilir bilgiyi yaymak olmadığı, bilakis dezenformasyon oluşturmak olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Habere olan tutum ve davranışları etkileyen bir diğer önemli sonuç, bilgi kirliliğinin medyaya duyulan güveni büyük oranda azaltmasıdır. Bu durum, dijital medya ortamlarında bulunan gerçeklerin ıskalanmasına, gerçeklerin teveccüh görememesine, hakikatin önemini kaybetmesine sebep olmaktadır. Ayrıca bu sonuç tam da bilgi kaosuna hizmet etmekte, hakikati anlatan gerçek içeriklerin ve kavramların içinin boşaltılmasına, dolayısıyla yalanın varyasyonlarıyla çoğalmasına ve güçlenmesine sebeptir.

Son olarak haberin gündemde olması, zengin içeriğe sahip olması ve kişinin ilgi alanına girmesi de bilgiye olan güveni etkilemekte ve artırmakta olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Fakat bir içeriğin tıklanma, görüntülenme ve okunma sayısının çok olması ve gündemde olan, konuşulan bir konu olması, o içeriğin güvenilirliği hakkında sağlıklı bir fikir vermemektedir. Çoğu zaman popüler olan, gündemde olan konuların ve söylentilerin belli bir zaman sonra gerçek olmadığı ortaya çıkmakta, fakat oluşturmak istenilen bilgi kaosu çoktan bireyleri etkisi altına almış olduğu için, iş işten geçmiş olmaktadır. Bilgiye ve haber içeriğine karşı her zaman ve her durumda eleştirel ve sorgulayıcı olmak, bilginin özüne inerek, güvenilir kaynaklara yönelmek en doğru davranış olacaktır.